بررسی جایگاه رؤیا و معرفی انواع راهکارهای خروج از غفلت
چکیده
چند هفته قبل، امام احمدالحسن (ع) پیامی را در صفحۀ مبارک فیسبوک قرار دادند. بهطور خلاصه، در این پیام اشاره شده بود که غفلت بهمعنای نشنیدن سخن خداوند و محرومیت از وحی و ملکوت است. امام احمدالحسن در این پیام، به ما دستور دادند که از غفلت خارج شده و اهل ملکوت بشویم و سخن خداوند را بشنویم. در راستای پیروی از دستور امام، قصد داریم در سه محور دربارۀ وحی و رؤیای صادقه صحبت کنیم و دربارۀ اینکه چطور میتوانیم اهل وحی و رؤیای صادقه شویم، راهکارهایی عملی را از بیانات امام احمدالحسن بیاموزیم.
محورهای سهگانۀ این بحث عبارتاند از:
- محور اول: درنگی در مفهوم رؤیا و وحی، در بیانات امام احمدالحسن (ع)؛
- محور دوم: اهمیت رؤیا در زندگی مؤمن، در بیانات امام احمدالحسن (ع)؛
- محور سوم: پنج راهکار عملی برای بهرهمندی از وحی و رؤیا در بیانات امام احمدالحسن (ع).
محور اول: درنگی با مفهوم رؤیا و وحی، در بیانات امام احمدالحسن (ع)
امام احمدالحسن (ع) در ابتدای کتاب نبوت خاتم و در بخشی تحت عنوان «نبوت» میفرمایند:
«اخبار آسمانی از طرق مختلفی به انسان میرسد، اگرچه همۀ آنها به یک اصل بازمیگردد: ممکن است خداوند سبحان و تعالی بهصورت مستقیم از پسِ پرده یا حجاب با انسان سخن بگوید، یا آنچه را که بخواهد به آدمی وحی کند، یا آنچه را که اراده فرماید در صفحۀ وجود انسان بنویسد یا فرشتگانی بفرستد تا بهطور مستقیم با انسان تکلم نمایند یا هر آنچه را که مشیّت و خواست حضرت حق است در صفحۀ وجودش بنگارند.
خداوند متعال میفرماید:
(وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْيًا أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاء إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ:هیچ بشری شایستگی ندارد که خداوند با او سخن بگوید مگر بهوسیلۀ وحی، یا از آن سوی حجاب (پرده)، یا فرشتهای بفرستد تا به فرمان او هرچه بخواهد به او وحی کند. بهدرستی که او بلندمرتبه و حکیم است).(شورا، 51)
اما شیوۀ این کلام، وحی یا نوشتن، گاهی بهصورت رؤیا و گاهی بهصورت مکاشفه در بیداری است.
میگویم مکاشفه، زیرا عالم ارواح، متفاوت با عالم جسمانی است و اگر انسان بخواهد از عالم ارواح مطلع شود و به آن اتصال یابد، باید حجاب این عالم جسمانی از او کنار برود (کشف شود).»
بنابراین همچنان که از کلام امام احمدالحسن (ع) دانستیم، رؤیای صادقه مصادیق مختلفی دارد، و تمامی آیات غیبی و ملکوتی، از مصادیق رؤیا به شمار میآیند؛ زیرا بهواسطۀ رؤیای در خواب یا رؤیای در بیداری به انسان نشان داده میشوند؛ به بیان دیگر، رؤیا یعنی آنچه از عالم غیب به انسان نشان داده میشود، و این محدود به خواب شب نیست، بلکه یک مفهوم عام است با مصادیق و نمونههای متعدد؛ چنانکه امام احمدالحسن (ع) در جلد دوم از کتاب روشنگریهایی از دعوتهای فرستادگان و در بخشی تحت عنوانِ آیه و معجزۀ ملکوتی، مصادیق رؤیا و آیۀ ملکوتی را برشمرده و مینویسد:
«از جملۀ این نشانهها عبارت است از:
الف. نور بصیرت، اطمینان قلبی، و آرامش و وقار؛ البته اگر انسان بر فطرت خداوندی باشد که مردم را بر آن سرشته است و آن را آلوده نکرده باشد یا اینکه پس از بهیادآوردن و بیدار شدنش از خواب غفلت، به آن فطرت بازگردد؛
ب. دیدن باطن افراد و توسُّم (شناخت با فراست و تیزبینی) در آفاق و اَنفُس؛
ت. رؤیای صادقه در خواب؛
ث. رؤیای صادقه در بیداری ـمکاشفهـ که عبارت است از:
1. رؤیای صادقه در نماز؛
2. رؤیای صادقه در رکوع؛
3. رؤیای صادقه در سجده؛
4. رؤیای صادقه در چُرتِ بین خواب و بیداری؛
5. رؤیای صادقه هنگام خواندن قرآن؛
6. رؤیای صادقه هنگام رفتن خدمت اباعبدالله امام حسین (ع)؛
7. رؤیای صادقه هنگام دعا و تضرّع به درگاه خداوند سبحانومتعال؛
8. رؤیای صادقه در [کنار] ضریحهای امامان و پیامبران (ع) و مساجد و حسینیهها و بسیاری موارد دیگر.
همۀ انواع این مکاشفهها و رؤیاهای صادقه نشانههای الهی است؛ چراکه فقط با دستور خداوند و به خواست و مشیّت خداوند سبحانومتعال صورت میپذیرند و انجام اینها را فرشتگان خدای سبحانومتعال و بندگان شایستۀ او عهدهدار هستند؛ کسانی که از سخن او پیشی نمیگیرند و تنها به فرمان او عمل میکنند. این نشانهها، دلیل رسا و حجت بالغۀ خداوند سبحانومتعال بر بندگانش است؛ زیرا کلمات او هستند که بهواسطۀ آنها با مردم سخن میگوید. کسی که اینها را تکذیب کند، خداوند سبحانومتعال را تکذیب کرده است، و این، از بزرگترین انواع کُفر و تکذیب محسوب میشود. خداوند متعال میفرماید:
(سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ: زودا که آيات و نشانههای خود را در آفاق و در وجود خودشان به آنها نشان خواهيم داد تا برايشان آشکار شود که او حق است).
یعنی آفاق مَلَکوتی و مُلکی و در نفس انسانی؛ تا برایشان روشن شود که او حق است؛ یعنی قیام قائم ع؛ همان طور که در روایات از ائمه (ع) نقل شده است؛ چراکه مردم او را تکذیب میکنند و او را تصدیق نمیکنند.
خداوند سبحانومتعال میداند که بیشتر مردم غافلاند و از نشانههای نفسانی و آفاقی رویگردان هستند و به همین دلیل، کُفر به رسالتهای الهی، نتیجۀ حتمی و محصول نهایی است که از آن گریزی نیست:
(وَإِنَّ كَثِيراً مِنَ النَّاسِ عَنْ آيَاتِنَا لَغَافِلُونَ: و حال آنکه بسياری از مردم از آيات ما غافلاند)،
(وَرَضُوا بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَاطْمَأَنُّوا بِهَا وَالَّذِينَ هُمْ عَنْ آيَاتِنَا غَافِلُونَ: و به زندگی دنيا خشنود و راضی شده و به آن آرامش يافتهاند، و آنان که از آيات ما غافلاند) و
(وَآتَيْنَاهُمْ آيَاتِنَا فَكَانُوا عَنْهَا مُعْرِضِينَ:آيات خويش را بر آنان رسانيديم؛ ولی از آن رویگردان بودند).»
همچنین امام احمدالحسن ص در صفحۀ مبارک فیسبوک و در پاسخ سؤال یکی از انصار که پرسیده بود «با وجود سایر نشانه های غیبی، چرا مطابق روایات، تنها رؤیا از نبوت باقی مانده است» فرمودند که تمامی نشانههای غیبی مصداق رؤیا به شمار میرود:
t.me/ghalam_ashab_ahmad_as/3042
همچنین امام احمدالحسن در بخشی از کتاب سفر موسی به مجمعالبحرین، نشانهها و توسمات را تکلم خداوند با بندگان دانسته و فردی را که از آن بیبهره باشد، غافل به شمار میآورد؛ ایشان مینویسند:
«کسی که دو گوش برای شنیدن دارد بشنود، و کسی که دلی برای فهمیدن دارد بفهمد و دریابد: خداوند سبحان در همهچیز سخن میگوید ولی مردم غافلاند و به خودشان و هوسهایشان توجه دارند. راه سخنگفتن خداوند با پیامبران منحصر به وحی، یا شنوانیدن الفاظ در گوش یا القای معانی در دل آنها نیست؛ بلکه راه بزرگتری نیز وجود دارد که عبارت است از: "ما رأیتُ شیئا الا رأیتُ الله معه و قبله و بعده: به هیچ چیزی نظر نکردم، مگر آنکه قبل از آن چیز و بعد از آن چیز و با آن چیز خدا را دیدم."
موسی(ع) وقتی متوجه شد که ماهی را کنار صخره جا گذاشتهاند، فهمید این اتفاق، نشانهای از جانب خدای سبحان است.»
بنابراین از مجموع کلمات امام بهروشنی میتوان فهمید که رؤیا و وحی و تکلم خداوند با انسان، محدود به مشاهدات انسان در خواب شبانگاهی نیست؛ بلکه رؤیا و وحی هر آن چیزی است که در خواب یا بیداری، از عالم غیب به انسان ارزانی میشود (مانند سخنگفتن خداوند بهطور مستقیم یا بهواسطه ملائکه یا ارواح معصومین، الهام، توسم و ...)
محور دوم: اهمیت رؤیا در زندگی مؤمن، در بیانات امام احمدالحسن (ع)
چنانکه در آخرین پیام امام در صفحۀ مبارک فیسبوک خواندیم، ایشان غفلت را به محرومماندن از وحی تفسیر نمودند.
و این چیزی بود که قبلاً نیز در کتاب روشنگریهایی از دعوتهای فرستادگان و نیز در کتاب سفر موسی به مجمعالبحرین بیان فرموده بودند و پیشتر خواندیم. اما در اینجا خوب است که بخشی از پاسخِ سؤال 134 کتاب متشابهات، جلد 4 را با هم بخوانیم، تا ببینیم امام احمدالحسن (ع) دربارۀ فردی که از رؤیا و وحی محروم است، چه میفرمایند؛ ایشان در بخشی از این سؤال میفرمایند:
«قانون الهی در آیات پیشین این است که اولیای خدا که ایمان آوردهاند و تقوا پیشه کردهاند، در این دنیا بشارتی برای آنان است؛ یعنی آنها حتماً باید ببینند یا به آنها نشان داده شود آنچه را که درستی راه و عقیدهشان را به آنها بشارت میدهد. کسانی که چیزی را که بشارتدهندۀ آنها بهدرستی راهشان است نمیبینند یا به آنها نشان داده نمیشود، در زمرۀ اولیای خداوند نیستند، و حتی جزو کسانی که ایمان آوردهاند نیز نیستند و در زمرۀ متّقین نیز به شمار نمیروند.»
و در ادامه مینویسند:
«... بنابراین کسی که بشارتدهندههایی بر اینکه بر راه مستقیم گام برمیدارد، نبیند و برای او نبینند، در زمرۀ متقین نیست و حتی طبق این آیه، جزو روزهداران هم محسوب نمیشود، و چه بسیارند روزهدارانی که از روزه جز گرسنگی و تشنگی بهرهای نمیبرند و کسانی که رؤیا را انکار میکنند، ارواحشان منکر وجود خداوند است:
(فَإِنَّهُمْ لا يُکَذِّبُونَکَ وَ لکِنَّ الظَّالِمينَ بِآياتِ اللهِ يَجْحَدُونَ: ولی اينان تنها تو را تکذيب نمیکنند؛ بلکه اين ستمکاران، سخن خداوند را انکار میکنند).»
کلام امام بی نیاز از هرگونه شرح و توضیح است.
همچنین امام (ع) در پاسخ سؤال 316، کتاب پاسخهای روشنگرانه، جلد 4، به نقش مهمِ الهام در رسیدن به معرفت پرداخته و مینویسند:
«با اخلاص، انسان به ذکر حقیقی، توفیق مییابد و با ذکر، به معرفت نایل میشود. از جمله راههای معرفت، الهام است و دستاورد الهام، بیشتر شدن معرفت است. همراه با سیر الی الله باید اخلاص آدمی نیز افزایش یابد؛ همچنین توفیقی که از جانب خدا بر او نازل میشود افزایش مییابد؛ به همین جهت الهام از سوی خدا بر او بیشتر و معرفتِ انسان نیز بیشتر میشود؛ تا اینکه انسان بداند که معرفت حقیقی، عجز و ناتوانی از رسیدن به شناختِ حقیقت و کُنه است.»
بنابراین از مجموع کلمات امام میتوان دریافت انسانی که از وحی و رؤیا بی بهره باشد، در شمار متقین و روزهداران و حتی مؤمنین هم نیست و از غافلان به شمار میرود.
اما بپردازیم به محور سوم و پایانی و پاسخِ این سؤال که:
حال که با معنای وحی و رؤیا و نیز با نقش مهم آن در زندگانی مؤمن آشنا شدیم، چطور میتوان به آن دست یافت و اهل وحی و ملکوت شد؟!
پاسخ این سؤال و راهکارهای پنجگانۀ امام در این خصوص را در محور سوم میخوانیم.
محور سوم: پنج راهکار عملی برای بهرهمندی از وحی و رؤیا در بیانات امام احمدالحسن (ع):
راهکار اول: قرائت قرآن همراه با توجه بهسمت خداوند و تدبر در معانی آیات
در این خصوص، امام احمدالحسن میفرمایند:
«معجزه قرآنی برای کسانی که اولین بار [با قرآن] روبهرو شدند در تاریخ واضح است. رسول، قرآن یا برخی از آیات قرآن را آوردند و بر مردم پیرامون خود خواندند؛ هرکس [خواست] بشنود آن را شنید و تأثیر روحی بر آنها گذاشت یا بعضی خواب دیدند یا نشانهها و اشارههایی برایشان به وجود آمد که باعث میشد ایمان بیاورند. اگر [صرفاً] گفتهای فصیح و بلیغ بود ایمان نمیآوردند؛ چون فصاحت و بلاغت موضوعی نِسبی است و قواعدی وجود ندارد که بگوید اینجا مرزی هست، اگر از آن بگذری کلام معجزه میشود؛ و برای همین میگفتند محمد ساحر است و زنان و جوانان خود را از خواندن و شنیدن آن منع میکردند؛ چون برای بسیاری از آنان، یا این تأثیر روحی صورت میگرفت یا خواب میدیدند؛ و الآن هرکسی میتواند این را تجربه کند.»
و نیز مینویسد:
«من در کتابها [ی خودم] و در این کلام بیان کردم که قطعاً قرآن تأثیرات نفسانی و روحانی دارد، و برای همین ایشان را به ساحر توصیف میکردند؛ چون افرادی که قرآن میخواندند و افرادی که آن را میشنیدند خواب یا شبیه آن را میدیدند و سپس ایمان میآوردند.»
و مینویسد:
«اگر با توجه به خداوند باشد و ترجمه هم صحیح باشد، اطمینان و آرامش برای او نیز حاصل خواهد شد، و چون شما عرب هستی اکیداً فهم شما عربی است و تمایل به عربی خواهید داشت.
اطمینان و آرامش با خواندن دو کلمه یا یک آیه بدون فهمیدن یا تدبر حاصل نخواهد شد. تنها با قرائت و تدبر است که حاصل میشود؛ و اگر قرآن از طرف خداوند نازل شده، پس حتماً برای خوانندۀ تدبرکننده به یک روشی آرامش حاصل خواهد شد:
- یا خواب میبیند؛
- یا قلبش نرم میشود؛
- یا مکاشفه میبیند؛
- یا نشانههایی برای او حاصل میشود.
هدف این است، نه اینکه بهصورت تصادفی و بدون تدبر و اهمیت بخواند و آرامش پیدا کند؛ و همین طور ضرورتی ندارد آرامش بلافاصله با نرمشدن قلب برای قرآن صورت بگیرد.»
(به نقل از: علاء السالم، اعجاز القرآن، ص132 و 133)
بنابراین و بر اساس آنچه از سید احمدالحسن (ع) آموختیم، اعجاز قرآنِ کریم، تأثیر درونی و روحانی است؛ یعنی چنانچه قرائت قرآن با توجه و تدبر صورت گیرد، بر نفْس و روح آدمی تاثیر میگذارد و این تأثیر با اموری نظیرِ: رقّت و نرمی قلب، مشاهدۀ رؤيا یا مکاشفه یا ظهور نشانهای دیگر، جلوهگر میشود.
راهکار دوم: نماز شب همراه با گریه و تضرع
امام احمدالحسن در پاسخ سؤال 90 در جلد دوم کتاب پاسخهای روشنگرانه مینویسد:
«از شما و از تمامی انصار خدا ـکه خداوند از جمیع بدیها مصونشان داردـ درخواست میکنم که هرگز از نماز شب و دعا در آن و گریه و زاری در پیشگاه پروردگار رحیم غافل نشوند. درهای ملکوت آسمانها که پیشتر فقط برای انبیای خاص خداوند و فرستادگانی همچون ابراهیم(ع) باز میشد، اکنون باز است. خوش به حال کسانی که به آنها اجازۀ ورود داده میشود تا بنگرند به آنچه ابراهیم(ع) نگریست.»
همچنان که ملاحظه فرمودید، برای آنکه بتوانیم همچون ابراهیمِ پیامبر، ملکوت را ببینیم، به نماز شب همراه با گریه و تضرع توصیه شدهایم.
راهکار سوم:تبلیغ
امام احمدالحسن در پاسخ سؤال 91 در جلد سوم کتاب متشابهات مینویسد:
«(ثُمَّ اتَّقَواْ وَّآمَنُواْ: باز هم پرهیزگاری کنند و ایمان بیاورند): انسان اگر به آنچه از عِلم پیامبر(ص) و اهلبیت آن حضرت(ع) آموخته است عمل کند و بر عبادت و بندگی که همان اصل عمل است مداومت نماید، قطعاً دربهای غیب به روی او گشوده خواهد شد، و اگر در عملش مخلص باشد، از نشانههای پروردگارش خواهد دید؛ چه بهوسیلۀ رؤیای صادقه یا مکاشفه و مشاهده یا هر راهی که خدای سبحان و متعال برای اولیای مخلص خود بگشاید؛ و این چیزی که مؤمن در ملکوت آسمانها مشاهده میکند، حتماً باید به آن ایمان آورَد، پس از آنکه تقوا پیشه کند و از خدای سبحان بترسد و صبوری پیشه کند تا تأویل آنچه را که دیده است، بداند. در این آیه کلمۀ "ثم: سپس"، "به عقب انداختن" و "تأخیر" را میرساند؛ یعنی بهمحض عملکردن، دروازۀ ملکوت برای مؤمن گشوده نخواهد شد؛ بلکه وی باید با اخلاص، بر عمل و بندگی مداومت داشته باشد تا دروازههای ملکوت آسمانها برای اولیای الهی گشوده شود.
(ثُمَّ اتَّقَواْ وَّأَحْسَنُواْ: باز هم پرهیزگاری کنند و نیکی): یعنی از خدا بترسند و به مؤمنان و مردم نیکی کنند؛ به این صورت که آنها را آموزش دهند و آنچه را که در ملکوت آسمانها دیدهاند به آنها بشناسانند؛ و این، همان مرحلۀ تبلیغ است؛ از همین رو نفرموده است "آمنوا: ایمان آورند"؛ چراکه آنها به آنچه مشاهده کردهاند، یقین دارند. آنها اکنون در مرحلۀ تبلیغ از سوی خداوند سبحان هستند.
راهکار چهارم: روزه
امام احمدالحسن در پاسخ سؤال 134 در جلد چهارم کتاب متشابهات مینویسد:
«حال اگر به سراغ آیۀ دیگری برویم که فایدۀ روزهگرفتن را بیان میکند: (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ: ای کسانی که ايمان آوردهايد، روزهداشتن بر شما مقرّر شد، همچنان که بر کسانی که پيش از شما بودهاند مقرّر شده بود تا پرهيزگار شويد)، یعنی روزهداشتن بر شما مقرّر شده است به این امید که پرهیزگار شوید. فرد باتقوا از سوی خدای سبحان با میزان الهیِ حق که همان «کلمات خدا و آیات خدا» است و ظالمان اینها را انکار میکنند، از تقوای خود باخبر میشود و این همان رؤیای بشارتدهندهای است که از آیات پیشین دریافتیم.
بنابراین کسی که بشارتدهندههایی بر اینکه بر راه مستقیم گام برمیدارد، نبیند و برای او نبینند، در زمرۀ متقین نیست و حتی طبق این آیه، جزو روزهداران هم محسوب نمیشود، و چه بسیارند روزهدارانی که از روزه جز گرسنگی و تشنگی بهرهای نمیبرند و کسانی که رؤیا را انکار میکنند، ارواحشان منکر وجود خداوند است:
(فَإِنَّهُمْ لا يُکَذِّبُونَکَ وَ لکِنَّ الظَّالِمينَ بِآياتِ اللهِ يَجْحَدُونَ: ولی اينان تنها تو را تکذيب نمیکنند؛ بلکه اين ستمکاران، سخن خداوند را انکار میکنند).»
راهکار پنجم: برترین ذکر
امام احمدالحسن در پاسخ سؤال 116 در جلد سوم کتاب متشابهات مینویسد:
«آنچه از امام مهدی(ع) آموختهام این است که برترین ذکر، گفتنِ "بسم الله الرحمن الرحيم ولا حول ولا قوة إلا بالله العلي العظيم اللهم صلِّ على محمد وآل محمد وسلم تسليماً" است.
کسی که این ذکر را پنجاه بار بگوید، در آن روز جزو غافلین نوشته نمیشود و اگر آن را صد بار بگوید، در آن روز از ذاکرین نوشته میشود و اگر هزار بار بگوید نزد خداوند و امام مهدی(ع) جزو پیروزمندان خواهد بود.
چنانکه ملاحظه کردید، در اینجا نیز امام احمدالحسن، پنجاه مرتبه گفتنِ این ذکر را موجب این میدانند که انسان در شمار غافلان نباشد.
و با تعریفی که در کلمات امام از غفلت خواندیم میفهمیم که انجام این دستورالعمل و مداومت بر این ذکر، در بهرهمندی انسان از وحی و ملکوت، مؤثر است؛ بنابراین ما پنج راهکار عملی و مشخص را از کلمات امام فراگرفتیم که به کمک آنها میتوان اهل ملکوت شد.
از خداوند توفیق عمل را خواستاریم.
