چگونگی ایجاد خلاقیت در کودکان

یکی از مباحث مهم در تربیت کودکان، پرورش خلاقیت آنهاست. در خصوص خلاقیت تعاریف بسیاری شده است؛ اما به طور کلی توانایی دستیابی به چیزی را به شکل نو و بدیع، خلاقیت می گویند. این موهبت الهی را می توان با مبادرت به فعالیت های منظم و مداوم پرورش داد و در مقابل، با بی استفاده گذاشتن، آن را پژمرده کرد. ایجاد خلاقیت برای کودکان، خیلی راحت تر از ایجاد خلاقیت برای بزرگ سالان است؛ چرا که کودکان مانند زمینی هستند که آمادۀ پاشیدن بذر است. باید بدانیم که ذهن کودکان آغشته به مسائل روزمره و مشکلات زندگی نشده، بلکه مشغول بازی های کودکانه‌اش است. تابه حال هنگام بازی‌های کودکان به آن ها نگاه کرده‌ایم؟ اصلاً به کودکی خودمان فکر کنیم. کارهای پرخطر را با آرامش و صبورانه انجام می‌دادیم. وقتی میوه‌ای رسیده را در بالاترین شاخۀ درخت می‌دیدیم، بی‌درنگ از آن بالا می‌رفتیم. می‌خواستیم هر طور شده، میوه را بچینیم، بی آن که لحظه ای به افتادن از بالای درخت و عواقبش فکرکنیم. شاید پرورش تفکر کارآفرینانه در بزرگ‌سالان کار ساده‌ای نباشد، ولی برای نسل آینده هنوز دیر نشده است. می توان روی تفکر کودکان سرمایه گذاری کرد. کودک ، به اقتضای سنی که در آن قرار دارد، ممکن است در زندگی روزمره‌اش با چالش‌ها و مسائل مختلفی رو به رو شود. او باید بیاموزد برای حل مسائلش، راه‌حل‌هایی خلاقانه پیدا کند. در اینجا نقش پدر و مادرها پررنگ‌تر می‌شود.

امام احمدالحسن (ع) سخنان بسیار جالبی دربارۀ ایجاد خلاقیت برای کودکان بیان کرده اند. در کتاب پاسخ های فقهی متفرقه، ج 3، به سؤال 148 دقت فرمایید که از امام در رابطه با تربیت کودک پرسیده می شود:

سؤال: در زمان های که لهو و لعب بسیار شده است، چگونه فرزندانمان را تربیت کنیم؟ چگونه آن ها را به جای برنامه های تلویزیون که سودی ندارد و چه بسا مضر هستند، متوجه قرآن کنیم؟ چگونه حسین و عباس و زینب (ع) را در دل آن ها جای دهیم؟ چگونه آ نها را از خطرها رهایی بخشیم؟ خطرهایی مثل تکبر، منیت و چیزهای دیگر؟ وظیفۀ مادر برای اینکه فرزندش حسینی و شیعۀ حقیقی شود چیست؟ بهترین راه تعامل با کودکان چیست؟

و اینک جواب یمانی آل محمد (ع): «تربیت صحیح، واجبی است که والدین متحمل اَدای آن هستند. دربارۀ اموری مثل بازی یا مشاهدۀ تلویزیون یا حتی اینترنت و بازی های کامپیوتری و نظایر آن ها، بر والدین واجب است که مراقب فرزندانشان باشند و آ نها را از امور فسادانگیز بازدارند؛ مثلاً وقتی بچه برای بازی به سراغ اینترنت می رود باید زیر نظر والدینش باشد؛ ولی جایز نیست که او را از بازی یا کارهای کودکانه بازدارند؛ چراکه این کار در بزرگ سالی تأثیراتی به دنبال خواهد داشت. به علاوه بعضی از بازی ها جنبۀ آموزشی دارند. می توان کودک را به سمت بازی های مفید هدایت و تشویق کرد؛ مثلاً می‌توان او را به بازی‌های فکری یا بازی های حل معماهای هندسی یا شبیه آن ها تشویق کرد. بسیاری از کودکان چنین توانایی هایی را دارند و این کار در نهایت منجر به تکامل گستردۀ قدرت عقلی آنها می‌شود. به علاوه این بازی‌ها می‌توانند باعث بازداشته شدن نوجوانان از فکر کردن به امور فاسد دیگر شود. می توان به کودک یا نوجوان تحقیق کردن را آموخت تا یاد بگیرد و توانایی هایش ارتقا یابد. والدین می‌توانند او را به تحقیق دربارۀ مباحث معین علمی یا مسائل مربوط به زندگی روزانه یا تاریخی تشویق کنند؛ اما در خصوص امور دینی، به عنوان مثال کودک را به بیشتر از نماز جماعت همراه با والدینش وادار نکنید. آرام آرام او را تشویق کنید که دو رکعت نماز به تنهایی بخواند و در آن برای رفع نیاز معینی دعا کند و هنگامی که احساس کند نیازش برآورده شده است، ارتباطش با خدا قوی می‌شود و ایمان آرام آرام در قلبش رسوخ می‌کند... . اگر یکی از آنها کار خوبی کرد به عنوان مثال نماز خواند یا طاعتی انجام داد، به او تبریک و سخن نیکو بگویید و بگویید: خداوند به تو عطا می کند، تو را مبارک می‌دارد و در حضور ملائکه‌اش از تو یاد می‌کند... برای کودکان بالای ده سال برنامۀ هفتگی تنظیم کنید؛ مثلاً سه یا چهار روز اجازۀ بازی نداشته باشند و حتی اگر به آن ها اجازۀ ورود به اینترنت یا سرگرمی‌های غیردرسی می‌دهید برای امور علمی یا تاریخی یا خواندن کتاب یا خواندن مطالب مخصوص درسی‌شان یا خواندن داستان‌های انبیا و ائمه (ع) و شبیه آنها باشد. به این ترتیب با توجه به زمان آنها و تنظیم آن، نتیجۀ خوبی از آ نها حاصل می شود؛ اما با کوتاهی کردن، چه بسا منحرف شوند و شما زیان ببینید و در این صورت، زیان شما بزرگ خواهد بود... . »

در کلام امام احمدالحسن می توان راجع به پرورش خلاقیت کودکان نکاتی را استخراج نمود؛ از جمله:

1. بازی‌های فکری و مفید آموزشی:

   خلاقیت به نحوۀ بازی بستگی دارد. ۲۵۰ بازی نشستنی وجود دارد که ۵۰ نوع آن همراه با خلاقیت است؛ از جمله، می‌توان به این بازی‌ها اشاره کرد:

   الف. من به چه فکر می‌کنم؛

   ب. بازی‌های ترسیمی؛

   ج. شکار کلمه؛

   د. بازی های استنتاجی و... .

   بازی ها باید هوش هیجانی و مهارت و حس اعتمادبه نفس کودک را تحریک کند. بازی هایی که کودک را در تفکر خلاق و حل مسائل به چالش بکشد و اگر درگیری ذهنی ایجاد نکند و صرفاً تکرار باشد، بازی ذهنی محسوب نمی‌شود. بازی‌های فکری، کودک را در خصوص عملکردش به تفکر و امی‌دارد. کلام امام نیز صراحتاً به نقش بازی در تکامل گسترده قدرت عقلی اشاره می‌نماید.

2. اهتمام به مطالعه و توجه به تحقیق:

   خلاقیت با مطالعه پیشرفت و انسان را کامل می‌کند. بحث مهم در مطالعۀ کتاب این است که فرد در حین مطالعه، قدرت تفکر خلاق داشته باشد. در این حیطه، تحقیق نیز می‌تواند در جهت رشد عقلانی، تقویت طرز تفکر منطقی گام بردارد.

3. تزریق اعتمادبه نفس:

   تطمیع کودک از پاداش و حس رضایت پروردگار برای کودک می تواند حس رضایت و اعتماد به اعمال نیک خود پیدا کند.

4. نقش والدین در ایجاد و پرورش خلاقیت:

   در رفتار اغلب والدین سرکوب و تشویق نکردن وجود دارد؛ درحالی که در روایات اهل بیت(ع) بر ایجاد محیط کودکانه اشاره شده است. در روایتی از پیامبر می خوانیم که فرمودند: نزد هرکس که کودکی است، باید با او کودکی کند. (حکمت نامۀ کودک، حدیث 402 )

باید توجه داشت که کودکان یک کودک کامل هستند، نه یک بزر گسال ناقص که از آن ها به اندازۀ سنشان توقع داشت. والدین اجازه دهند که کودک در پنج سالگی نیازهای پنج سالگی خود را برطرف کند تا بتواند حس خود را بیان و احساس آزادی کند.