طه، نماد اوج پاکی: تحلیل تفسیری آیات ابتدایی سورهٔ طه با تأکید بر خطاب «طه» به رسول خدا (ص)

مقدمه

این مقاله، به بررسی تفسیری آیات ۱ تا ۵ سورهٔ طه می‌پردازد که در آن خداوند متعال با لفظ «طه» پیامبر اکرم (ص) را مورد خطاب قرار داده و هدف از نزول قرآن را روشن می‌سازد.

با استناد به پاسخ سید احمد الحسن، این پژوهش نشان می‌دهد که این آیات در شرایطی نازل شد که پیامبر (ص) به‌دلیل عبادت شدید و شکرگزاری، در مشقت جسمانی قرار گرفته بودند.

این مقاله به تبیین معنای «طه» به‌عنوان «طاهر» و ارتباط آن با جایگاه رسول خدا (ص) می‌پردازد.

محتوای سورﮤ طه

سورهٔ طه، بیستمین سورهٔ قرآن و از سوره‌های مکی است که در جزء شانزدهم جای دارد. آغاز این سوره با حروف مقطعهٔ «طا» و «هاء» است، و همین سبب نام‌گذاری آن به نام «طه» شده است. این سوره دربردارندهٔ مضامین عمیق توحیدی و تربیتی است. آیات ابتدایی آن با خطاب «طه» به پیامبر اکرم (ص) آغاز می‌شود و هدف از نزول قرآن را بیان می‌کند.

این پژوهش با استناد به پاسخ سید احمد الحسن، به تحلیل تفسیری این آیات و مفهوم خطاب «طه» می‌پردازد و آن را منبع اصلی تحلیل قرار داده است. ابتدا متن کامل پرسش و پاسخ از کتاب پاسخ‌های روشنگرانه بر بستر امواج آورده می‌شود و سپس به بررسی و تأمل پرداخته خواهد شد.

متن پرسش و پاسخ

پرسشگر:

امیدوارم آیات کریم سورهٔ طه را تفسیر فرمایید. حکمت از خطاب قرار دادن رسول خدا (ص) به‌وسیلهٔ خداوند سبحان‌ و متعال در سورهٔ طه با نام «طه» چیست؟ (یعنی با این دو حرف).

(بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ طه ما أَنْزَلْنا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقى‏ إِلاَّ تَذْكِرَةً لِمَنْ يَخْشى تَنْزيلاً مِمَّنْ خَلَقَ الْأَرْضَ وَ السَّماواتِ الْعُلى ‏ الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوی) (سورﮤ طه، آیۀ 1 تا 5) (طه قرآن را بر تو نازل نکرده‌ايم تا به مشقت درافتی تنها هشداری است برای آن‌که می‌ترسد نازل‌شده‌ای از جانب کسی ‌که زمين و آسمان‌های بلند را آفريده است خدای رحمان که بر عرش استیلا دارد).

فرستنده: محمد شمری ـ امارات

پاسخ سید احمد الحسن:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

و الحمد لله رب العالمین، و صلی الله علی محمد و آل‌محمد الائمة و المهدیین و سلم تسلیماً.

این آیات بر رسول خدا (ص) هنگامی نازل شد که حضرت محمد فرستادهٔ خدا (ص) به‌خاطر شکر خداوند سبحان‌ و متعال در عبادت به خود سختی می‌داد؛ زیرا می‌دانست شناخت حقیقی در نابود کردن «أنا» (خود) در برابر «هو» (او) سبحان است. این پیکاری است که تا زمانی که ما وجود داریم پایانی ندارد. ایشان (ص) نسبت به هر چیزی که به «من» متعلق بود، سخت می‌گرفت؛ ازجمله بدن ایشان (ص) بود که زمان زیادی را [به عبادت] اختصاص می‌داد و شب را به نماز و دعا طِی می‌کرد، تا آنجا که از شدت خستگی، توان ایستادن بر پاهایش را از دست می‌داد و چشمانش از شدت شب‌زنده‌داری سرخ می‌شد. و بیشتر اوقات، لحظاتی را در مکان سجده‌اش به خواب می‌رفت. و با این حال، خود را سرزنش می‌نمود و نظرش این بود که [هنوز] از شکرگزاران پروردگارش نیست و این گونه می‌دید که در مقابل پروردگارش با «انا =خود» خویشتن مدارا می‌کند.

در چنین شرایطی، این آیات نازل شد و از خلال آن‌ها، منظور خداوند سبحان ‌و متعال دانسته ‌می‌شود. کلمهٔ «طه» همان «طاهر» (پاک) است و می‌توانید آن را در قرآن این‌گونه قرائت نمایید.

 معتقدم توصیف ایشان (ص) به طاهر و پاک، حقیقتاً با حال و وضعیت ایشان (ص) مناسبت دارد. چه کسی کارهایی را که پیش‌تر گفته شد، انجام می‌دهد؟ چه کسی غیر از او، با توجه به حقیقتی که حملش می‌کند، لیاقت این اسم را از سوی خداوند سبحان، دارد؟ چه کسی غیر از محمد (ص) این لیاقت را دارد که خداوند او را «طاهر» خِطاب قرار دهد؛ کسی ‌که منیتش را لگدکوب و نابود کرد و بدنش را تا آنجا که امکان‌پذیر بود، در عبادت پروردگارش به سختی انداخت؛ تا جایی که خداوند او را مورد عتاب قرار داد و با این سخنش از او درخواست کرد که با بدنش مدارا کند:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

(طه ما أَنْزَلْنا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی) (طه قرآن را بر تو نازل نکرده‌ايم تا به مشقت درافتی.) [1]

 

واژهٔ «طاهر و مشتقات آن» در لغت و برخی آیات قرآن و دعاها

در لغت

«طاهر» (به فتح طاء) از ریشهٔ «ط-ه-ر» به معنای پاک، پاکیزه، پاک از عیب و گناه، مطهر و منزه است.

«بِالطَّهارَةِ» به معنای در حالت طهارت بودن است.

مشتقات آن: «طَهُرَ» (پاک شد)، «طَهَّرَ» (پاک کرد)، «طَهارة» (پاکی).

کلمهٔ «طه» در لغت قبیلهٔ طی (قبیلهٔ حاتم طایی) نیز به معنی «محمد» آمده است.

در قرآن

سورهٔ احزاب، آیهٔ ۳۳:

(إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا) (آیهٔ مشهور تطهیر دربارهٔ اهل‌بیت علیهم‌السلام).

سورهٔ مائده، آیهٔ ۶:

 (... مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَٰكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ) (... خداوند می‌خواهد شما را پاک کند).

سورﮤ عبس، آیهٔ ۱۴:

 (... كَلَّا إِنَّهَا تَذْكِرَةٌ فَمَنْ شَاءَ ذَكَرَهُ فِي صُحُفٍ مُكَرَّمَةٍ * مَرْفُوعَةٍ مُطَهَّرَةٍ)

(وصف صحف آسمانی به «مطهره»).

آیهٔ ۲ سورهٔ بینه:

(رَسُولٌ مِنَ اللَّهِ يَتْلُو صُحُفًا مُطَهَّرَةً) (فرستاده‌ای از سوی خدا که صحف پاک‌شده را تلاوت می‌کند).

در دعا

زيارت امام زمان در روز جمعه

•             صَلَّى اللَّهُ عَلَيْكَ وَ عَلَى آلِ بَيْتِكَ الطَّيِّبِينَ الطَّاهِرِينَ...

•             صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْكَ وَ عَلَى أَهْلِ بَيْتِكَ الطَّاهِرِينَ...

•             یابن طه و المحکمات (دعای ندبه).

اقوال برخی علمای شیعه

مفسران دربارهٔ حروف مقطعه در قرآن احتمال‌های گوناگونی مطرح کرده‌اند. یکی از آن‌ها این است که «طه» از نام‌های پیامبر (ص) است. در حدیثی از امام صادق (ع) آمده است:

«طه از نام‌های پیامبر (ص) است و معنای آن چنین است: "یا طالب الحق، الهادی إلیه" یعنی ای کسی که طالب حقی و هدایت‌کننده به‌سوی آن هستی.» [2]

 سید محمدحسین طباطبایی نیز در المیزان بیان می‌دارد:

 «شکی نیست که طه‌، از نام‌های آسمانی پیامبر است‌ که مردم قبل از نزول قرآن‌، نه بدان آگاهی داشتند و نه پیامبر (ص) را با آن اسم می‌خواندند. این کلمه از یک سو، در لغت معنای وصفی ندارد؛ یعنی‌، مانند محمد و احمد نیست که بر معنایی وصفی دلالت کند و ازسوی دیگر، بعید است که نامی بی‌معنا برای آن حضرت بگذارند که جز ذات‌، معنای دیگری در بر نداشته باشد. نتیجه این‌که‌، ناگزیر باید گفت‌: معنای موجود در «طه» مربوط به آن جناب بوده و با وجود ایشان‌، تحقق‌پذیر است. پس این کلمه‌، صفتی از شخصیت باطنی آن جناب بوده که مختص به خود اوست‌، و فرد دیگری‌، آن صفت را ندارد. ازاین‌رو، می‌توان گفت: «طه» نامی از نام‌های مخصوص آن جناب است که به این معناست: «ای کسی که به طه خطاب شدی». آنگاه به تدریج و بر اثر زیادی استعمال‌، اسم خاص برای پیامبر اسلام (ص) گردید.» [3]

بررسی پاسخ سید احمد الحسن

از پاسخ سید احمد الحسن دربارهٔ آیات ۱ تا ۵ سورهٔ طه، نکات زیر برداشت می‌شود:

- آیات در زمانی نازل شد که پیامبر (ص) به دلیل عبادت و شکرگزاری شدید، دچار مشقت جسمانی بودند. این رفتار ناشی از شناخت عمیق ایشان از حقیقت توحید و مقابله با «أنا» (خود) در برابر «هو» (خدا) بود.

- خطاب «طه» به معنای «طاهر» (پاک) است و اشاره به جایگاه رفیع و طهارت معنوی پیامبر (ص) دارد. این توصیف، طهارت باطنی و معنوی رسول خدا (ص) را نشان می‌دهد که با از بین بردن «خود» در راه خدا، به مقام قرب نائل آمد.  

- خداوند در این آیات، پیامبر (ص) را مورد شفقت و عطوفت و مهربانی بسیاری قرار می‌دهد و تصریح می‌کند که قرآن را برای مشقت و رنج بر پیامبر (ص) نازل نکرده است، بلکه هدف آن تذکر و هشدار برای کسانی است که از خدا می‌ترسند. این بیان، نشان‌دهندﮤ لطف خداوند به پیامبر (ص) و درخواست مدارا با بدن است تا بتواند رسالتش را ادامه دهد.

- تفسیر «طه» به «طاهر» نشان‌دهندهٔ نگاهی نو و ژرف به واژگان قرآن است که بر طهارت معنوی پیامبر (ص) تأکید می‌کند.

- شکرگزاری همراه با حفظ سلامت جسمانی اهمیت دارد.

- باید از روش پیامبر (ص) در مبارزه با نفس و تقرب به خدا الگوبرداری کرد.

نتیجه‌گیری

آیات آغازین سورهٔ طه، پیامبر اکرم (ص) را با خطاب «طه» یاد می‌کند تا طهارت و مقام والای ایشان را بیان کند. اگر «طه» نام آن حضرت باشد، تسمیه از جانب خداست؛ زیرا پیش از نزول قرآن، چنین نامی برای او شناخته‌شده نبود.

چه عظمتی دارد این بنده، که خداوند، خالق یکتا، او را «پاک» و «طاهر» می‌خواند و به طهارت می‌ستاید و با تاج عصمت می‌آراید.

در طهارت پیامبر اکرم (ص) و اهل‌بیت (ع) همین بس که خداوند در آیهٔ تطهیر می‌فرماید:

(إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا) (سورﮤ احزاب، آیۀ ۳۳) (همانا خداوند اراده کرده است تا هر پلیدی را از شما اهل‌بیت بزداید و شما را به طهارتی کامل پاک سازد).

پیامبر (ص) حتی پیش از بعثت به «امین» ملقب بود و هرگز به شرک و گناه آلوده نشد. عبادت و اخلاق او چنان با خلوص همراه بود که خداوند فرمود:

(وَإِنَّكَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِيمٍ) (سورﮤ قلم، آیۀ ۴) (و بی‌تردید، تو دارای خُلقی عظیم هستی).

طه، نماد اوج قرب و طهارت پیامبر (ص)، چراغی است برای هدایت بشریت.

درود خدا بر او و خاندان پاکش.