حکمت تصریح هفت‌آسمان در قرآن

مقدمه

این مقاله به بررسی علل تفاوت کاربرد صیغهٔ مفرد برای «زمین» و صیغهٔ جمع برای «آسمان‌ها» در قرآن کریم با استناد به کلام سید احمد الحسن می‌پردازد.

در قرآن کریم، اصطلاح «السماوات» (آسمان‌ها) به صورت جمع ذکر شده، و «الارض» (زمین) عمدتاً به صورت مفرد آمده است؛ درحالی‌که در روایات اسلامی و متون دینی به وجود هفت‌زمین اشاره شده است. این مقاله در پیِ کشف دلیل این تفاوت در کاربرد است.

آیهٔ هفت‌زمین (با اشاره)

●        تنها آیهٔ ۱۲ سورهٔ طلاق به هفت‌زمین اشاره کرده است:

(اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَمِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ) (خداوند همان کسی است که هفت‌آسمان را آفرید، و از زمین [نیز] همانند آن‌ها را).

برخی آیات هفت آسمان (با صراحت)

●        آیهٔ ۱۲ سورهٔ طلاق

(اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَمِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ ...) (خداوند همان کسی است که هفت‌آسمان را آفرید و از زمین نیز مانند آنها را ...).

●       آیهٔ ۲۹ سورهٔ بقره

(هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَکُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ) (اوست که همهٔ آنچه در زمین است برای شما آفرید؛ سپس به آسمان پرداخت و آن‌ها را به‌صورت هفت‌آسمان مرتب کرد).

●       آیهٔ ۱۵ سورهٔ نوح

(أَلَمْ تَرَوْا کَیْفَ خَلَقَ اللَّهُ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا) (آیا ندانسته‌اید که خدا چگونه هفت‌آسمان را به‌صورت طبقه‌طبقه آفرید؟)

●        آیهٔ ۳ سورهٔ ملک

(الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا ...) (همان کسی که هفت‌آسمان را به‌صورت طبقه‌طبقه آفرید ...).

 احادیث هفت‌آسمان و هفت‌زمین

امیرالمؤمنین علی (ع) در خطبهٔ ۱ نهج‌البلاغه می‌فرماید:

«فَسَوَّی مِنْهُ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ، جَعَلَ سُفْلاهُنَّ مَوْجاً مَکْفُوفاً، وَعُلیاهُنَّ سَقْفاً مَحْفُوظاً (وسطا) وَسَمکا مَرْفُوعاً» «پس از آن [آب، یا دود آسمان] هفت‌آسمان را برآورد و پرداخت: زیرینِ آن‌ها را موجی درهم‌پیچیده [و برافراشته] قرار داد، و بالاییِ آن‌ها را سقفی محفوظ و میانه را بلند و برافراشته ساخت.»

امام صادق (ع) فرمودند:

«إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَ جَعَلَ فِي کُلِّ سَمَاءٍ خَلْقًا مِنْ مَلَائِکَتِهِ یَعْبُدُونَهُ لَا یَعْصُونَهُ» [1] «خداوند متعال هفت‌آسمان آفرید و در هر آسمانی، مخلوقاتی از فرشتگان قرار داد که او را عبادت می‌کنند و نافرمانی نمی‌کنند.»

امام باقر (ع) در تفسیر آیهٔ (سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا) فرمودند: «هیچ آسمانی از آسمان دیگر خالی نیست؛ همه پر از فرشتگان و عبادت‌کنندگان خداوند هستند.» [2]

دعای معروف به دعای قنوت

«عَلِيٌّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: إِذَا أَدْرَكْتَ اَلرَّجُلَ عِنْدَ اَلنَّزْعِ فَلَقِّنْهُ كَلِمَاتِ اَلْفَرَجِ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ اَلْحَلِيمُ اَلْكَرِيمُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ اَلْعَلِيُّ اَلْعَظِيمُ سُبْحَانَ اَللَّهِ رَبِّ اَلسَّمَاوَاتِ اَلسَّبْعِ وَ رَبِّ اَلْأَرَضِينَ اَلسَّبْعِ وَ مَا فِيهِنَّ وَ مَا بَيْنَهُنَّ وَ مَا تَحْتَهُنَّ وَ رَبِّ اَلْعَرْشِ اَلْعَظِيمِ» [3]

زراره می‌گوید امام باقر (ع) فرمود: «هرگاه مردى را به هنگام جان كندن دريافتى، كلمات فرج را به او تلقين كن: "لا إله إلاّ اللّه الحليم الكريم، لا إله إلاّ اللّه العلىّ‌ العظيم، سبحان اللّه ربّ‌ السّماوات السّبع و ربّ‌ الأرضين السبّع و ما فيهّن و ما بينهنّ‌ و ربّ‌ العرش العظيم و الحمد للّه ربّ‌ العالمين."»

 حدیثی از امام رضا (ع)

امام رضا (ع) نیز در حدیث مفصلی معنای خلقت آسمان‌ها و زمین‌های هفت‌گانه را بیان می‌کنند. در بخشی از این حدیث می‌فرماید:

 «آنچه ما می‌بینیم، زمین دنیا و آسمان دنیاست. زمینِ دوم بالای آسمانِ اول قرار دارد و بر فراز آسمان دوم، قبه‌ای است. زمین سوم بالای آسمان دوم است و بالای آسمان سوم قبه‌ای قرار دارد. زمین چهارم بالای آسمان سوم است و بر بالای آسمان چهارم قبه‌ای است. زمین پنجم بالای آسمان چهارم است و بالای آسمان پنجم قبه‌ای قرار دارد. زمین ششم بالای آسمان پنجم است و بر بالای آسمان ششم قبه‌ای است. زمین هفتم بالای آسمان ششم قرار دارد و بر فراز آسمان ششم قبه‌ای است، و عرش خدای رحمان بالای آسمان هفتم است. پس این است معنای کلام خداوند که می‌فرماید: (او خدایی است که هفت آسمان را (روی هم) آفرید و همانند آن، زمین را نیز آفرید).» [4]

حدیث نبوی (ص) در صحیح بخاری و مسلم

پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «مَنْ أَخَذَ شِبْرًا مِنَ الْأَرْضِ ظُلْمًا طُوِّقَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مِنْ سَبْعِ أَرَضِينَ» [5] «هرکس به ظلم، حتی به اندازهٔ یک وجب از زمین را تصاحب کند، روز قیامت آن زمین از هفت‌زمین به گردن او افکنده می‌شود.»

متن پرسش و پاسخ از سید احمد الحسن

در راستای شفاف‌سازی موضوع مورد بحث، پرسش زیر از سید احمد الحسن مطرح گردید:

پرسش:
در قرآن کریم از آسمان‌ها با صیغهٔ جمع یاد می‌شود، اما از زمین به‌صورت مفرد؛ درحالی‌که ما می‌دانیم آسمان‌ها هفت‌تا هستند و زمین نیز هفت‌تاست. سرّ این موضوع چیست؟

فرستنده: مختار یوسف – بصره

پاسخ:

«بسم الله الرحمن الرحیم، والحمدلله رب العالمین

زمین‌های دیگر، غیر از این زمین هستند و تاریکی آن‌ها بیشتر و نورشان کمتر است. با توجه به این سخن رسول خدا (ص): «خداوند از زمانی که عالَم اجسام را خلق کرد، به آن نظر نکرده است»، وضعیت آنچه در مرتبه‌ای پایین‌تر از این زمین است، چگونه است؟

و حال آن‌که در آنجا هیچ چیزی که برای شما ارزش و اعتباری دارا باشد، وجود نداشته باشد: «در نظرِ خداوند، دنیا به اندازهٔ بال پشه‌ای ارزش ندارد.» این فقط یک یادآوری بود و به اختصار، کفایت می‌کند و فکر نمی‌کنم به تفصیل بیشتری نیاز داشته باشی.

قرآن راه هدایت انسان برای ارتقا به عوالم بالایی است نه پایینی؛ پس آسمان‌ها راه ارتقا هستند و از همین ‌رو، قرآن از آن به تفصیل یاد می‌کند؛ اما زمین‌ها راه پسرفتِ نهی‌شده است و نیازی به تفصیل ندارد.» [6]

 

تحلیل پاسخ سيد احمد الحسن

۱. تمایز عوالم بالایی و پایینی:

 آسمان‌ها عوالم بالایی و مسیر ارتقای روحی انسان هستند.

 زمین‌های دیگر (غیر از زمین کنونی) عوالم پایینی و تاریک‌تر محسوب می‌شوند.

 قرآن کتاب هدایت انسان به‌سوی خداوند است، بنابراین بر عوالم بالایی (آسمان‌ها) تأکید می‌کند، نه عوالم پایینی (زمین‌های دیگر).

۲. عدم ارزش معنوی زمین‌های پایین:

 زمین‌های دیگر فاقد ارزش معنوی برای انسان هستند: «دنیا در نزد خداوند به اندازهٔ بال پشه‌ای ارزش ندارد.»

 این زمین‌ها تاریک‌تر و پایین‌تر از زمین کنونی هستند و هیچ مزیت معنوی برای انسان ندارند.

۳. اهداف قرآن:

قرآن مسیر صعود و عروج انسان را نشان می‌دهد، نه نزول و پسرفت را.  بنابراین، ذکر زمین‌های پایین (که نماد عقب‌گرد هستند) بی‌فایده است. در مقابل، آسمان‌ها نماد تقرب به خداوند هستند و قرآن به‌تفصیل از آن‌ها سخن می‌گوید. 

نتیجه:

وجود هفت‌آسمان و هفت‌زمین در قرآن و روایات تأیید شده است.

  - وجود هفت‌زمین نیز با استناد به آیهٔ (وَمِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ) (سورۀ طلاق، آیۀ ۱۲) و روایات معتبر ازجمله، در بحارالأنوار و صحیح بخاری اثبات می‌شود.

در پاسخ سيد احمد الحسن، به تفاوت کاربرد «آسمان‌ها» (جمع) و «زمین» (مفرد) در قرآن پی می‌بریم:

●         قرآن عمدتاً زمین را به‌صورت مفرد ذکر می‌کند، زیرا هدف هدایت و ارتقای درجه برای انسان است.

●         آسمان‌ها به‌عنوان عوالم بالاتر و راه ارتقای روحی معرفی شده‌اند. بنابراین با تفصیل بیشتر و به‌صورت جمع بیان شده‌اند.

 علت عدم تفصیل دربارهٔ زمین‌های دیگر:

●        زمین‌های دیگر (پایین‌تر از این زمین) تاریک‌تر و فاقد ویژگی‌های معنویِ مرتبط با هدایت انسان هستند.

●        به تعبیر سید احمد الحسن: «قرآن راه هدایت برای ارتقا به عوالم بالایی است، نه پایینی.»

جمع‌بندی نهایی

• قرآن با ذکر آسمان‌ها به‌صورت جمع و زمین به‌صورت مفرد، بر اهمیت عوالم بالایی (آسمان‌ها) به‌عنوان مراحل تکامل روحی انسان تأکید می‌کند؛ و پاسخ سید احمد الحسن نیز بر حکمت الهی در بیان قرآن تأکید دارد.

• قرآن کتاب هدایت است، نه کتاب جغرافیا یا نجوم.

• ذکر آسمان‌ها به‌صورت جمع و زمین به‌صورت مفرد، هدفمند است و به ارتقای معنوی انسان مربوط می‌شود.

• زمین‌های دیگر هرچند وجود دارند، اما بی‌ارزش‌اند و نیازی به ذکر تفصیلی آن‌ها نیست.